ماندانا سلحشور: ازدياد وزن و چاقى كودكان و نوجوانان يكى از مشكلات عمده اى است كه مى تواند آنان را در سال هاى بعد زندگى شان، دچار اختلالات و نارسايى هاى جسمى - روانى - اجتماعى كند. از آن جمله، بيمارى ها و نارسايى هاى قلبى - عروقى، بيمارى هاى مربوط به استخوان ها و مفاصل، بالا رفتن فشار خون، كلسترول و قند خون، بى تحركى و ضعف قواى جسمانى، بيمارى هاى تنفسى مثل تنگى نفس، آسم، ديابت و نارسايى هاى غدد، بلوغ زودرس كه خود مى تواند مشكلات بسيارى براى كودكان و نوجوانان به بار آورد؛ ناراحتى هاى روان شناختى مثل افسردگى، انزواطلبى، ضعف خودپنداره.

كودكانى كه داراى والدين و يا خواهر و برادرانى چاق هستند، بيشتر در معرض ابتلا به اين بيمارى هستند، چون خيلى راحت مى توانند از الگوها و عادات كم تحركى و پرخورى آنها سرمشق بگيرند. يك كودك بايد به طور متوسط روزى يك ساعت فعاليت و تحرك بدنى داشته باشد تا بتواند مقدار غذايى را كه مصرف مى كند، بسوزاند. متاسفانه، گروهى از كودكان و نوجوانان عادت كرده اند بيشتر اوقات خود را جلوى كامپيوتر و يا تلويزيون سپرى كنند و كمتر ورزش كنند و تحرك داشته باشند.

• تشخيص چاقى كودكان

معمولاً اغلب والدين زمانى متوجه چاقى فرزندشان مى شوند كه او تقريباً ۲۰ درصد از حد وزن طبيعى خود سنگين تر شده است. چاقى زمانى بروز مى كند كه فرد بيشتر از حد سوخت و ساز بدنش كالرى مصرف مى كند. به عبارت ديگر، ميزان خوراك او بيشتر از فعاليت و نياز بدنش باشد. بهترين فردى كه مى تواند چاقى كودكان را تشخيص دهد، پزشك خانوادگى آنهاست. يك پزشك با توجه به اندازه گيرى ميزان رشد قد و وزن كودكِ در حال رشد، مى تواند درصد اضافه وزن او را معين نمايد. از آن جايى كه كودكان در حال بزرگ شدن و رشد هستند، هر گونه افزايش وزن آنها را نمى توان در زمره چاقى دانست، زيرا گروهى از بچه ها ابتدا چند كيلويى وزن مى گيرند و سپس قد مى كشند.

مهم ترين علل چاقى كودكان عبارتند از:

• مشكلات ژنتيكى (ارثى)؛ تقريباً ۷۰ درصد كودكان مبتلا به چاقى مفرط و ازدياد وزن، داراى والدينى با همين مشكل هستند.

• اختلالات بيولوژيكى (زيستى)؛ مثل بيمارى هاى تيروئيدى كه گاه منجر به سوخت و ساز (متابوليسم) ناقص بدن مى شوند.

• عوامل محيطى؛ عادات و الگوهاى تغديه اى نامناسب خانواده.

• فقدان تحرك و فعاليت هاى بدنى؛ كودكانى كه ورزش مى كنند و داراى زندگى پويا و پرتحركى هستند، نسبت به كودكانى كه كم تحرك و كم جنب و جوش هستند، كالرى بيشترى مى سوزانند. از طرف ديگر، كودكان پر وزن گرايش كمترى به ورزش و فعاليت بدنى دارند و همين امر موجب تشديد مشكل آنها مى شود. تقريباً اكثر چاقى هاى ۲۰ سال اخير به دليل عدم تحرك و كمبود فعاليت هاى بدنى است.

• عوامل روان شناختى؛ گروهى از كودكان زمانى كه دچار هيجانات و احساسات منفى مثل بى حوصلگى، خشم و ترس مى شوند به خوردن روى مى آورند. اين بچه ها تصور مى كنند با خوردن مى توانند احساس راحتى كنند در حالى كه شايد اين موضوع در كوتاه مدت صادق باشد، ولى در درازمدت به طور حتم مشكلات و مسائل عديده اى به دنبال خواهد داشت.

• و يا تركيبى از عوامل ذكر شده بالا.

خوب است پدر و مادر در نظر داشته باشند، اولين و بهترين كارى كه در زمينه ازدياد وزن فرزندشان مى توانند انجام دهند اين است كه او را از هر لحاظ مورد حمايت و امنيت عاطفى خود قرار دهند. كودكى كه دچار مشكل چاقى شده است، بيشتر از هر زمانى به آرامش و دلگرمى اطرافيانش احتياج دارد تا بتواند با اين مسئله خود برخوردى واقع بينانه و راهگشا داشته باشد. احساسات و برداشت هاى بچه ها از وجود خودشان شديداً تحت تاثير صحبت ها و اظهار نظرهايى است كه شما درباره آنها مى كنيد. اگر شما فرزندتان را با هر وزنى كه دارد، بى چون و چرا بپذيريد، به طور حتم آنها احساس بهترى نسبت به خود و ناراحتى شان خواهند داشت و راحت تر درصدد رويارويى با اين مشكل برخواهند آمد. بسيار مهم است كه با كودك و يا نوجوان درباره مسئله اى كه درگير آن است، صحبت كنيد و به او تفهيم كنيد كه برايش اهميت، ارزش و احترام زيادى قائل هستيد و هيچ گاه او را تنها نخواهيد گذاشت.

والدينى كه كودكانى چاق و پروزن دارند، نبايد آنها را به دليل ازدياد وزن شان مورد سرزنش و نكوهش قرار دهند و يا احياناً آنها را طرد كنند. بلكه برعكس بايد سعى كنند با تغيير در برنامه هاى غذايى خانواده و افزايش ميزان ورزش و فعاليت هاى جسمانى، و درگير احساس كردن خود، آنان را در حل مشكل شان كمك و همراهى كنند. از جمله مى توانند:

۱ الگويى خوب براى فرزندشان باشند. اگر كودك و يا نوجوان شما را فردى فعال، پرتحرك و سرزنده بيابد، بيشتر سعى مى كند كه پويايى و نشاط را سرمشق خود قرار دهد.

۲ برنامه هاى ورزشى گروهى تنظيم كنيد تا تمام اعضاى خانواده بتوانند در آن شركت كنند. مثل، پياده روى، كوهنوردى، دوچرخه سوارى، شنا و...

۳ نسبت به نيازهاى فرزندتان حساس و مطلع باشيد. اغلب كودكان چاق و پروزن از اين كه نمى توانند مثل ديگران بدوند و جنب و جوش داشته باشند، احساس ناراحتى مى كنند. به آنها كمك كنيد تا متناسب با توانايى شان به جست وخيز بپردازند و از بودن در جمع خانواده و دوستان شان لذت ببرند.

۴ زمان نشستن جلوى تلويزيون وبازى هاى كامپيوترى را كاهش دهيد و در عوض بچه ها را تشويق كنيد تا با عضو شدن در مراكز و باشگاه هاى ورزشى، برنامه روزانه منظمى براى خود در نظر بگيرند.

۵ رژيم غذايى سالم كه در برگيرنده مواد كم چرب،كم شيرين و كم كالرى است، براى فرزندتان تنظيم كنيد. اين برنامه بايد در برگيرنده مقدار مشخصى از پروتئين ها (گوشت، تخم مرغ لبنيات و ساير فرآورده هاى حيوانى )، كربوهيدرات ها (برنج، نان، سيب زمينى و مواد نشاسته اى)، چربى ها (روغن هاى سالم گياهى، گردو، بادام و ساير دانه هاى روغنى )، ويتامين ها (انواع ميوه ها، سبزيجات )، مواد معدنى (كلسيم، پتاسيم، آهن، روى و...) و آب باشد.

در نظر داشته باشيد، رژيم هايى كه براى كاهش وزن كودكان و نوجوانان در نظر گرفته مى شود، با رژيم هايى كه براى بزرگسالان برنامه ريزى مى كنند، خيلى تفاوت دارد. زيرا بچه ها در حال رشد هستند و نمى توان آنها را از يك سرى مواد مورد نياز بدن شان محروم كرد. ما نمى توانيم از آنها بخواهيم كه با «نخوردن» وزن خود را كاهش دهند، زيرا نرسيدن مواد غذايى لازم به بدن آنها موجب ضعف قواى جسمانى و تحليل رفتن آنان براى درس خواندن و فعاليت هاى روزمره مى شود.

والدين و اطرافيان كودكان مى توانند با ايجاد عادات تغذيه اى سالم، مانع از ازدياد بى رويه وزن بچه ها شوند. آنها اگر بتوانند از همان دوران كودكى، رژيم غذايى مناسبى را دنبال كنند، در بزرگسالى كمتر با اختلالات ناشى از خوردن روبه رو خواهند شد. مصرف مواد لبنى كم چرب و يا بدون چرب، گوشت هاى بدون چربى، نان هاى ساده، غلات، ميوه و سبزيجات تازه همواره توصيه هايى است كه از سوى كليه پزشكان تغذيه براى كودكان و نوجوانانى كه دچار ازدياد وزن و چاقى مفرط هستند، تكرار مى شود. علاوه بر آن توجه به عادات و رفتارهاى مربوط به خوردن در بچه ها نيز مى تواند در اين زمينه كمكى براى كاهش وزن آنها باشد، از جمله:

• از بچه ها بخواهيد آهسته غذا بخورند. يك كودك زمانى كه آرام غذا مى خورد، متوجه احساس سيرى خود - كه معمولاً ۲۰ دقيقه بعد از شروع خوردن از سوى مغز ارسال مى گردد - بشود.

• حتى المقدور اعضاى خانواده با هم غذا بخورند. سعى كنيد هنگام صرف غذا با گفت وگوهاى آرام و دوستانه خود محيطى صميمى ايجاد كنيد و بچه ها را از پرخورى، شتاب و عجله بازداريد. از خوردن غذا و هرگونه خوراكى جلوى تلويزيون بپرهيزيد.

• از بچه ها بخواهيد برنامه غذايى ساده و متنوعى بنويسند. با اين كار نه تنها مى توانيد با سليقه و پيشنهادهاى آنها آشنا شويد، بلكه فرصتى به بچه ها مى دهيد تا كمى درباره مواد غذايى گوناگون فكر كنند. علاوه بر آن، زمانى كه بچه ها خودشان تصميم به خوردن غذايى مى گيرند، با علاقه و تمايل بيشترى آن را مى پذيرند.

• بخش مهمى از برنامه هاى غذايى كودكان را خوراكى هاى متفرقه، ساندويچ هاى بى برنامه، بستنى، شكلات، چيپس و ... را تشكيل مى دهند كه احتياج به كمى بررسى دارند. شما مى توانيد ميزان مصرف اين تنقلات را كم كنيد و در عوض ميوه تازه، سبزيجاتى مثل هويج، ساقه كرفس، دانه هاى روغنى مثل گردو، بادام و ... را جايگزين آنها كنيد. از بچه ها بخواهيد به جاى هر گونه نوشابه اى، آب بنوشند.

• هيچ گاه به عنوان تنبيه و يا پاداش از خوراكى هاى متفرقه استفاده نكنيد. براى مثال، به كودك نگوييد، «اگر اتاق ات را مرتب نكنى، از شام خبرى نيست»، زيرا در اين صورت او هر گاه فرصتى پيدا كند به دنبال خوراكى مى گردد. يا به او نگوييد، «اگر آرام و خوش رفتار باشى، به عنوان جايزه بستنى دارى .»

• نسبت به خوراكى هايى كه بچه ها خارج از منزل مى خورند، حساس و دقيق باشيد.

۶ انجام حركات بدنى و ورزش يكى از اساسى ترين روش هاى كاهش وزن در درازمدت است. براى داشتن بدنى سالم و پرتحرك بايد سعى كنيد فعاليت هاى بدنى را حتماً در برنامه روزانه بچه ها بگنجانيد. روزانه ۴۵ - ۳۰ دقيقه ورزش كه منجر به تنفس تند، ضربان قلب و عرق كردن كودك شود، براى كاستن از ميزان چربى اندوخته بدن او لازم و ضرورى است. شما مى توانيد به عنوان عيدى، كادوهاى روز تولد و جايزه پايان سال تحصيلى براى آنها وسايل حركتى - ورزشى بگيريد. مثل توپ، كفش كوهپيمايى، بدمينتون، دوچرخه، و ...

۶ هيچ گاه براى كاهش وزن كودكان از روش هاى غيرعلمى، تجارى و غيربهداشتى استفاده نكنيد. برنامه هاى كاهش وزن بچه ها بايد بسيار دقيق و حساب شده باشد.